5 maja 1945 roku wojska amerykańskie wyzwoliły niemiecki obóz koncentracyjny Mauthausen-Gusen, w którym w czasie wojny zamordowanych zostało ok. 28 tys. obywateli polskich.
Zespół byłych niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych Mauthausen-Gusen położony jest w pobliżu Linzu w Austrii. Obóz funkcjonował do 5 maja 1945 r. i wchodził - wraz z powstałymi później Gusen II i Gusen III - w skład sieci blisko 50 podobozów KL Mauthausen, które Niemcy zbudowali na terytorium anektowanej Austrii. Wśród więźniów obozu w latach 1940-1945 największą grupę stanowili Polacy. KL Mauthausen-Gusen należał do najcięższych w III Rzeszy. Nazywano go również "obozem zagłady polskiej inteligencji", ponieważ trafiały do niego m.in. osoby aresztowane w ramach Intelligenzaktion, zaplanowanego ludobójstwa przeprowadzonego przez Niemców na polskich elitach z włączonych do Rzeszy ziem II Rzeczypospolitej.
Po wojnie na miejsce upamiętnienia działających na terytorium Austrii obozów zaadaptowany został obóz w Mauthausen. Pozostałości po KL Gusen zostały w znacznej części zniszczone, zaś tereny poobozowe - podzielone i sprzedane prywatnym właścicielom, co doprowadziło do powstania na obszarze dawnego obozu zabudowy mieszkalnej oraz zakładów przemysłowych. W prywatne ręce przeszły również nieliczne istniejące nadal materialne pozostałości po Gusen, w tym m.in. budynek bramy obozowej (i zarazem wartownia SS), tzw. Jourhaus, oraz byłe baraki SS, które zostały przekształcone w domy mieszkalne.
„Gusen – przedsionek piekła”. W ten oto sposób Jerzy Osuchowski zatytułował swoją książkę wspomnieniową o przeżyciach obozowych w Gusen. Był więźniem tego obozu. Dla niego, podobnie jak dla wielu tysięcy Polaków którzy zostali tam osadzeni przez Niemców w okresie II wojny światowej, zlokalizowany w Górnej Austrii KL Gusen, stał się przedsionkiem piekła. W zamyśle czołowych funkcjonariuszy i ideologów SS na czele z Heinrichem Himmlerem, Oswaldem Pohlem oraz Reinhardem Heydrichem kamieniołomy, w których pracować mieli przymusowo więźniowie, oprócz niewątpliwie generowania zysku ekonomicznego dla SS, miały również spełniać nie mniej ważną rolę – polityczną i eksterminacyjną. Nieprzypadkowo, powstający od 1939 r. KL Gusen, sami SS–mani nazywali Vernichtungslager für die polnische Inteligenz (obóz wyniszczenia dla polskiej inteligencji). Dzisiaj nie pozostał po nim już praktycznie żaden ślad, ale dawna infrastruktura obozowa przeszła w prywatne ręce i dzisiaj odgrywa już zupełnie inną rolę niż 75 lat temu.
Objęty jako jeden z dwóch obozów obok Mauthausen, trzecią, najwyższą kategorią represyjności, obóz w Gusen miał poprzez ciężką, katorżniczą pracę w pobliskich kamieniołomach, wyniszczyć jak największą liczbę więźniów politycznych z Polski, a później również z 27 pozostałych krajów okupowanych przez III Rzeszę. Zesłanie do niego traktowane było jako swoista kara śmierci. Więzień, według wytycznych SS, miał tam przeżyć zaledwie trzy miesiące. Łącznie w okresie II wojny światowej przez obóz Gusen i jego filie: Gusen II i III przeszło 70 000 więźniów 28 narodowości, z których w latach 1940–1945 prawie 40 000 zamordowano. Większość ofiar stanowili Polacy. Zginęło ich 27 000 z 35 000 tam osadzonych, co daje wstrząsającą statystykę ok. 80% zgonów. Mimo, że w obozie i podobozach Gusen utracił życie tak wysoki procent osadzonych, wola ich przeżycia była jeszcze większa…
Nazwa obozu – Gusen wywodziła się od eksploatowanego od dawna w tym miejscu kamieniołomu o tej samej nazwie. Lokalizację KL Mauthausen i jego filii w Gusen wybrał osobiście sam Himmler, który wracając z uroczystości w Wiedniu związanych z aneksją Austrii w marcu 1938 r., wizytował pobliskie kamieniołomy Wiener Graben koło miasteczka Mauthausen oraz oddalone od niego o 5 km kamieniołomy Gusen i Kastenhofen. Położenie wszystkich trzech kamieniołomów było idealne pod kątem założenia tam w przyszłości obozów koncentracyjnych. Zadecydowała o tym bliska odległość od miasta Linz (20 km) oraz mało zurbanizowana okolica gwarantująca SS potrzebną podczas takich zbrodniczych przedsięwzięć „dyskrecję”. Okolica otoczona była jedynie pastwiskami, mokradłami i nieużytkami. Same kamieniołomy były niezwykle atrakcyjne także z uwagi na wydobywany tam jeden z najlepszej jakości granit w Europie, m.in. użyto go już w XIX w. do budowy kamiennego mostu na Dunaju w Budapeszcie.
Pierwsze działki w Gusen pod budowę zakładu wydobywającego granit SS kupiło już w maju 1938 r. Zainwestowano w to przedsięwzięcie bardzo duże pieniądze. Był to jeden z powodów, dla którego pierwszy obóz powstał w Mauthausen, a budowę KL Gusen ze względu na koszty przesunięto w czasie. W omawianym okresie (połowa 1938 r.) KL Mauthausen jeszcze nie istniał. Za eksploatację kamieniołomów odpowiedzialna była należąca do SS nowoutworzona firma DEST (Deutsche Erd-und Steinwerke – Niemieckie Zakłady Robót Ziemnych i Kamieniarskich), która wykorzystywała niewolniczą pracę więźniów, czerpiąc z tego ogromne zyski.
Po zbudowaniu obozu koncentracyjnego w Mauthausen i uruchomieniu tamtejszego kamieniołomu Wiener Graben, Niemcy pod koniec grudnia 1939 r. skierowali około 400 tamtejszych więźniów do pracy w oddalonym o 5 km kamieniołomie Kastenhofen. Jednocześnie nieopodal w wiosce Gusen rozpoczęli budowę nowego obozu koncentracyjnego. Miała to być filia KL Mauthausen. Miejsce to było praktycznie niezamieszkane, mało znane okolicznej ludności, położone nad rzeką o tej samej nazwie i dodatkowo otoczone pastwiskami i nieużytkami. Było zatem idealne z punktu widzenia SS do założenia tam nowego obozu koncentracyjnego. Więźniowie codziennie pokonywali pieszo trasę między Mauthausen a Gusen, wracając na noc do swoich baraków w obozie macierzystym. Pracowali zimą, na otwartym powietrzu, przy padającym śniegu i deszczu, dlatego śmiertelność wśród nich była bardzo wysoka. Z nastaniem wiosny w komandzie budującym Gusen tzw. Barackenbau Gusen pracowało już ponad 800 więźniów, głównie Polaków, którzy zajęli dwa pierwsze wybudowane baraki. Większość z nich przybyła z KL Buchenwald. Do wyzwolenia obozu w 1945 r. praktycznie nikt z tej grupy nie przeżył.
Otwarcie obozu KL Gusen nastąpiło 25 maja 1940 r. Po jego północnej stronie znajdowały się tereny odkrywkowe dolnego kamieniołomu Kastenhofen (Unterbruch), nieco dalej na północ zlokalizowany był górny kamieniołom o tej samej nazwie (Oberbruch). Po stronie wschodniej wznosił się natomiast kamieniołom Gusen. Na północ od Kastenhofen był trzeci kamieniołom – Pierbauer, ale jego eksploatacja przez Niemców nie została w pełni rozpoczęta.
Gusen w krótkim czasie stał się większym obozem niż macierzysty Mauthausen, dlatego często mówi się o systemie obozów Mauthausen-Gusen. Szczyt potęgi kamieniołomu w Gusen datuje się na 1942 r. Był on wówczas jednym z największych tego typu projektów w Europie. To w tym właśnie czasie skoncentrowano się na budowie także jednego z największych na świecie młynów do kruszenia kamienia drogowego (Steinbrecher) oraz na budowie linii kolejowej prowadzącej z kamieniołomu do pobliskiego miasteczka St. Georgen, gdzie mieściła się centrala ekonomiczna firmy DEST. Połączono także kolejką wąskotorową kamieniołomy w Gusen z miasteczkiem Mauthausen.
Pięć miesięcy po „Anschlussie” Austrii do Rzeszy Niemieckiej, w dniu 8 sierpnia 1938 r., do Mauthausen przybyli pierwsi więźniowie z Dachau. Na budowę obozu w okolicach Mauthausen zdecydowano się – podobnie jak w wypadku wybudowanego w roku 1940 podobozu Gusen – ze względu na pobliskie kamieniołomy granitu. Więźniowie obozów koncentracyjnych wykorzystywani byli najpierw do budowy obozów, a następnie mieli produkować dla należącej do SS spółki Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH materiał budowlany przeznaczony na tworzenie monumentalnych, prestiżowych budowli hitlerowskich Niemiec.
Do roku 1943 główną funkcją obozu była jednak funkcja polityczna, czyli ustawiczne prześladowanie i więzienie faktycznych bądź domniemanych politycznych i ideologicznych przeciwników Trzeciej Rzeszy. Przez pewien okres Mauthausen i Gusen były jedynymi obozami zaliczanymi do kategorii obozów koncentracyjnych III stopnia. Spośród wszystkich obozów koncentracyjnych Trzeciej Rzeszy warunki panujące wówczas w tych obozach były najcięższe, a śmiertelność niezwykle wysoka.
Od końca roku 1942 więźniowie Mauthausen – podobnie jak więźniowie innych obozów koncentracyjnych – w coraz większym stopniu wykorzystywani byli do pracy przymusowej w zakładach zbrojeniowych. Na potrzeby tych zakładów tworzono cały szereg podobozów, a liczba więźniów znacznie wzrosła. Pod koniec 1942 roku w Mauthausen, Gusen i nielicznych podobozach więziono 14.000 osób, w marcu roku 1945 liczba więźniów kompleksu obozów Mauthausen wynosiła przeszło 84.000.
Od drugiej połowy roku 1944 do Mauthausen przybywały transporty ewakuacyjne tysięcy więźniów przede wszystkim z obozów koncentracyjnych położonych we wschodniej Europie. Gdy wiosną 1945 roku zlikwidowano podobozy położone na wschód od Mauthausen oraz obozy pracy przymusowej dla węgierskich Żydów, więźniów z tych obozów pędzono w osławionych marszach śmierci w kierunku Mauthausen. Nagły napływ wielkiej liczby osób spowodował w Mauthausen/Gusen oraz w istniejących wówczas jeszcze podobozach Ebensee, Steyr i Gunskirchen tragiczne przepełnienie. Głód i choroby doprowadziły do drastycznego wzrostu śmiertelności.
Większość osób deportowanych do Mauthausen stanowili Polacy, bardzo dużo było również obywateli sowieckich i Węgrów. W obozie koncentracyjnym Mauthausen więziono też duże grupy Niemców, Austriaków, Francuzów, Włochów, Jugosłowian oraz Hiszpanów. Łącznie administracja SS zarejestrowała mężczyzn, kobiety i dzieci ponad czterdziestu narodowości. Od maja 1944 roku do obozu przybywały z Węgier i z Polski liczne grupy więźniów żydowskich, którzy mieli najmniejsze szanse na przeżycie.
Od momentu powstania obozu w sierpniu 1938 r. do jego wyzwolenia przez armię amerykańską w maju roku 1945 do Mauthausen deportowano łącznie około 190.000 osób.
Tysiące więźniów zostało zabitych pałkami, zastrzelonych, zamordowanych zastrzykami lub też zamarzło na śmierć. Co najmniej 10.200 więźniów zostało zagazowanych w głównym obozie, w obozie Gusen, w ośrodku eutanazji na zamku w Hartheim bądź w samochodzie kursującym między Mauthausen a Gusen, do którego wpuszczano gazy trujące. Większość więźniów straciła życie wskutek wyczerpania nieludzką pracą, maltretowania, niedożywienia, niewystarczającego ubrania i braku opieki lekarskiej. W Mauthausen/Gusen i podobozach zmarło przynajmniej 90.000 więźniów, z tego mniej więcej połowa w ciągu ostatnich czterech miesięcy przed wyzwoleniem.
Brak siły roboczej w Trzeciej Rzeszy przy jednoczesnym nasileniu produkcji zbrojeniowej spowodował, że więźniowie obozów koncentracyjnych wykorzystywani byli w coraz większym stopniu dla celów przemysłu wojennego. O ile w 1941 roku pierwsze podobozy służyły przeważnie celom SS, to od 1942 roku – kiedy w Steyr-Münichholz powstał pierwszy podobóz dla zakładów zbrojeniowych firmy Steyr-Daimler-Puch AG – na potrzeby przemysłu zbrojeniowego stworzono sieć liczącą ponad 40 podobozów. Z liczby 84.000 osób, więzionych w marcu 1945 roku w kompleksie obozowym Mauthausen, 65.000 przebywało w różnych podobozach. Więźniowie wykonywali pracę przymusową przede wszystkim dla zakładów Steyr-Daimler-Puch AG, dla Reichswerke Hermann Göring, dla firm produkujących samoloty, takich jak Heinkel-Werke oraz Messerschmitt, dla wielu firm budujących zakłady produkcyjne lub też bezpośrednio w tych zakładach.
Od końca 1943 roku więźniowie zmuszani byli do pracy przede wszystkim przy budowie podziemnych sztolni, do któ- rych przenoszono zakłady produkcyjne, aby chronić je przed nalotami. W tym celu rozbudowano między innymi obóz Gusen i stworzono wielkie podobozy w Ebensee i w Melk. Ponieważ budowa tych sztolni prowadzona była z całkowitą bezwzględnością wobec zdrowia i życia zatrudnionych więź- niów, liczba ofiar śmiertelnych była tam szczególnie wysoka.
Główny obóz Mauthausen pełnił w drugiej połowie wojny w coraz większym stopniu rolę centrali administracyjnej, w której więźniowie rozdzielani byli na poszczególne podobozy. Jednocześnie więźniów chorych i niezdolnych już do pracy odsyłano z nich do obozu głównego w Mauthausen, gdzie ich uśmiercano. Obecnie na terenie byłych podobozów Gusen, Ebensee, Melk i Steyr można zwiedzać ekspozycje.
Mimo że w Mauthausen zachowała się stosunkowo duża część oryginalnej substancji budowlanej obozu, wygląd obecnego Miejsca Pamięci jest całkowicie inny niż w dniu wyzwolenia obozu, 5 maja 1945 roku. Bezpośrednio po wyzwoleniu były obóz znalazł się pod administracją amerykańską, od lata 1945 r. armia sowiecka wykorzystywała go przez kilka miesięcy na koszary dla swoich żołnierzy. W dniu 20 czerwca 1947 roku sowieckie władze okupacyjne przekazały były obóz koncentracyjny Mauthausen rządowi Republiki Austrii pod warunkiem utworzenia na terenie obozu miejsca pamięci. Dwa lata później nastąpiło oficjalne otwarcie terenu byłego obozu jako Miejsca Pamięci Mauthausen. W trakcie prac adaptacyjnych zdemontowano dużą część baraków mieszkalnych więźniów, zachowane jeszcze wtedy baraki mieszkalne SS oraz zakłady przemysłowe w kamieniołomach.
Jesienią 1949 roku na miejscu baraków administracyjnych SS jako pierwszy pomnik narodowy odsłonięto pomnik francuski. Z biegiem lat swoje pomniki stawiały kolejne narodowości i grupy prześladowanych.
Na początku lat sześćdziesiątych w Miejscu Pamięci na terenie byłego obozu koncentracyjnego Mauthausen powstał cmentarz, na który przeniesiono szczątki osób zamordowanych w obozie przez SS i pochowanych w masowych grobach oraz na tzw. cmentarzach amerykańskich w Mauthausen i Gusen. W drugiej części obozu oraz w miejscu baraków nr 16 do 19 pochowanych jest ponad 14.000 zamordowanych.
KOLORYZACJA ZDJĘCIA © PAI
Mauthausen-Gusen w DZIALE HISTORIA-KULTURA PAI
POLONIJNA AGENCJA INFORMACYJNA - KOPIOWANIE ZABRONIONE.
NAPISZ DO REDAKCJI - PODZIEL SIĘ WIADOMOŚCIĄ
Wyjątkiem jest uzyskanie indywidualnej zgodny redakcji, wówczas zgodnie z prawem autorskim należy podać źródło:
Polonijna Agencja Informacyjna, autora - jeżeli jest wymieniony i pełny adres internetowy artykułu
wraz z aktywnym linkiem do strony z artykułem oraz informacje o licencji.
Projekt w 2023 roku dofinansowany ze środków Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
w ramach konkursu Polonia i Polacy za Granicą 2023
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
